Μαρία Ορφανού
Ψυχολόγος
Ορφέως 71
Παλαιό Φάληρο
Αθήνα
ΜΑΡΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ - ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ B.Sc., M.A.
Απαντήσεις σε κριτική της ψυχανάλυσης- Μέρος Α΄
Έψαχνα πριν καιρό να βρω ψυχαναλυτικά άρθρα σε μηχανή αναζήτησης και τα άρθρα που βγήκαν πρώτα, ήταν όλα με κριτική της ψυχανάλυσης. Διαβάζοντας τα είδα οτι ήταν γραμμένα από ανθρώπους που δεν ανήκουν στον ψυχαναλυτικό χώρο, οπότε αποφάσισα, σύμφωνα με τις δικές μου ψυχαναλυτικές γνώσεις, να απαντήσω σε ορισμένα από τα σημεία κριτικής που διάβασα. Κάποιος συνάδελφος μπορεί να απαντούσε διαφορετικά. Στο άρθρο αυτό θα διαβάσετε πώς αντιλαμβάνομαι εγώ την ψυχανάλυση.
Ο Φρόυντ και η ψυχανάλυση είναι ξεπερασμένη
Το πιο σημαντικό. Ψυχανάλυση ΔEN είναι μόνο ο Φρόυντ. Υπάρχουν δεκάδες πολύ σημαντικοί θεωρητικοί μετά από αυτόν. Η Φροϋδική θεωρία όμως είναι από τις πιο ολοκληρωμένες προσπάθειες, για μένα η πιο ολοκληρωμένη απ΄όσες έχω διαβάσει, για εξήγηση της ανθρώπινης ψυχολογίας. Εκατό χρόνια μετά τη δημιουργία της κι ακόμα αν την διαβάσεις μπορείς να καταλάβεις πολλά πράγματα για τον εαυτό σου (ακόμα και αν απορρίπτεις λίγα ή πολλά στοιχεία της). Είναι μία θεωρία που εξαιτίας της θέματα που θεωρούνταν ταμπού, τώρα τα βλέπουμε με άλλο μάτι π.χ. επιθετικότητα, σεξουαλικότητα κ.α. Έφερε και φέρνει τον κόσμο πιο κοντά στην ψυχολογία και στην επιθυμία να ανακαλύψει τι είναι και έδωσε καθοδήγηση για ψυχοθεραπευτικές τεχνικές που ακόμα χρησιμοποιούνται από την πλειοψηφία των θεραπευτών π.χ. δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στο να ακούμε και αποφεύγουμε τις συμβουλές. Οι θεωρίες του Φρόυντ βλέπουμε να αναφέρονται σχεδόν σε όλες τις εργασίες των φοιτητών ψυχολογίας και σε δεκάδες χιλιάδες σημερινά επιστημονικά άρθρα. Επίσης, σκεφτείτε πόσοι θεραπευτές ανά τον κόσμο βασίζονται ακόμα στις θεωρίες του και πόσοι θεραπευόμενοι βελτιώνονται εξαιτίας αυτών. Έρευνες και νευρολογικά ευρήματα υποστηρίζουν διάφορα σημεία της Φροϋδικής θεωρίας. Ορισμένα στοιχεία της μπορεί να μην είναι σωστά (ή να μην έχουν βρεθεί ακόμα ως σωστά γιατί η πιο συστηματική έρευνα έχει αρχίσει τις τελευταίες δεκαετίες) αλλά, κατά την γνώμη μου, δεν μπορείς να αποκλείσεις μία ολόκληρη θεωρία που είναι τόσο πολύπλευρη και έχει τόσα να πει πάνω σε τόσους τομείς σχετικούς με τον άνθρωπο ακόμα και αν ορισμένα στοιχεία της είναι λάθος ή αν δεν έχεις βρει μία εξίσου ολοκληρωμένη θεωρία που δεν βασίζεται λίγο ή πολύ σ΄αυτήν.
Η ψυχανάλυση αποτελείται από απατεώνες που θέλουν να σου πάρουν τα λεφτά και τίποτα από αυτά που υποστηρίζει δεν αποδεικνύεται επιστημονικά
Όπως είπα παραπάνω, έρευνες και η νευροψυχανάλυση έχουν αρχίσει σιγά-σιγά να αποδεικνύουν την ορθότητα διαφόρων ψυχαναλυτικών θέσεων. Οι έρευνες μπορεί κάποιες φορές να είναι ποιοτικές και όχι ποσοτικές αλλά πιστεύω ότι η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης συχνά εμποδίζει από το να την ερευνήσουμε με αυστηρά ερευνητικά κριτήρια όπως σε άλλες επιστήμες εκτός αν δούμε τους ανθρώπους σαν να είναι ρομπότ, που δεν είναι. Όσον αφορά την ψυχαναλυτική θεραπεία τώρα, έχει αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματική από ένα πλήθος ερευνών. Σχεδόν όλοι όσοι ασχολούμαστε με την ψυχανάλυση είμαστε ψυχίατροι ή ψυχολόγοι. Επιστήμονες δηλαδή που εκπαιδευτήκαμε με γνώμονα την επιστημονική μέθοδο. Αν διαλέξαμε την ψυχανάλυση ως περαιτέρω εκπαίδευση δεν είναι γιατί θέλουμε να βγάλουμε εύκολα και πολλά λεφτά γιατί πρώτον ξέρουμε ότι είναι μία εξαιρετικά χρονοβόρα διαδικασία από την οποία πρέπει να περάσουμε κι εμείς οι ίδιοι και δεύτερον ότι απαιτεί μεγάλη οικονομική επένδυση εκ μέρους μας. Ο λόγος που πήραμε την απόφαση; Συχνά γιατί την θεωρούμε ως θεωρία ότι καλύτερο υπάρχει και θέλουμε ως θεραπευτές να δώσουμε στον κόσμο καλύτερη ποιότητα θεραπείας.
Η ψυχανάλυση είναι μία κλειστή σέχτα με μυημένους
Το ότι θα προσπαθήσω να θεραπεύσω πρώτα τα δικά μου προβλήματα πριν πάω να θεραπεύσω άλλους ανθρώπους δεν είναι μύηση για ΄μένα, είναι λογική. Απ΄ όσο ξέρω, θεραπευτές κι άλλων προσεγγίσεων κάνουν τη δική τους θεραπεία για χρόνια. Το ότι μαθαίνω μία θεωρία για να μπορέσω μετά να την εφαρμόσω, δεν είναι μύηση. Απ΄ όσο ξέρω, θεραπευτές όλων των άλλων προσεγγίσεων κάνουν το ίδιο πράγμα. Αν με την λέξη κλειστή εννοείται ότι κάποιοι μπορεί να μη γίνονται δεκτοί για ψυχαναλυτική εκπαίδευση, αυτό μπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Μπορεί ο υποψήφιος να μην έχει ψυχολογική σκέψη και την ικανότητα να δει πιο βαθιά μέσα του, μπορεί να μην έχει αρκετή κλινική εμπειρία, πολλά μπορεί. Φαντάζομαι ότι μετά από συνεντεύξεις μπορεί να μη γίνονται δεκτοί υποψήφιοι και σε άλλες προσεγγίσεις. Αυτό λοιπόν που από ορισμένους θεωρείται μύηση, για μένα είναι να μάθεις πέντε βασικά πράγματα για τη θεωρία και τον εαυτό σου πιο συγκεκριμένα έτσι ώστε να μπορέσεις να βοηθήσεις και τον υπόλοιπο κόσμο και να μην του βγάλεις τα δικά σου προβλήματα.
Οι ψυχαναλυτές λένε οτι πρέπει να είσαι ψυχαναλυτής για να μπορέσεις να κρίνεις την ψυχανάλυση επειδή δεν τους συμφέρει να τους κρίνει όλος ο κόσμος
Θα προσπαθήσω να το απαντήσω αυτό με ένα παράδειγμα. Όταν ήταν μικρός ο γιος μου αναγκάστηκε να κάνει μία έκτακτη σοβαρή εγχείρηση. Ευτυχώς όλα πήγαν καλά. Να πω την αλήθεια όμως, εγώ δεν χώνεψα το χειρούργο γιατί για λόγους που δεν έχει σημασία να αναφέρω εδώ, δεν μου έδωσε καμία οδηγία για το σπίτι και με άφησε με ένα χειρουργημένο παιδί χωρίς να ξέρω τι να κάνω. Από τότε χρειάστηκε να ξαναπάω κάποιες φορές τον γιο μου σε χειρουργούς. Όλοι είπαν ότι πρέπει να ήταν πολύ καλός ο χειρούργος μας κι αυτό το συμπέραναν από το πως είχε ράψει το παιδί. Εγώ δεν ήξερα. Για ΄μένα ήταν απλά ο αχώνευτος χειρούργος αλλά οι άλλοι που ήταν η δουλειά τους έβλεπαν κάτι που δεν μπορούσα να κρίνω εγώ. Έτσι λοιπόν και με την ψυχανάλυση. Η ψυχανάλυση έχει τόσες πτυχές, τόσες θεωρίες και θεωρητικούς, τόσες υποκατηγορίες που είναι πάρα πολύ δύσκολο και παίρνει πάρα πολλά χρόνια για να μάθεις έστω τα βασικά. Πώς μπορείς να κρίνεις αντικειμενικά αν δεν έχεις ασχοληθεί εντατικά με αυτή ώστε να μπορέσεις να μάθεις τουλάχιστον αυτά τα βασικά; Αν κάποιος διάβασε λίγο Φρόυντ και νομίζει ότι ξέρει ψυχανάλυση, θα σου πει αστοχίες συχνά. Θα προτιμούσα να έλεγε:” Ξέρετε κάτι; Εμένα σαν χαρακτήρας, και με τα λίγα που έχω διαβάσει, δεν μου ταιριάζει η ψυχανάλυση και νομίζω ότι είναι λάθος”. Κάτι παρόμοιο θα έλεγα κι εγώ άλλωστε για τις άλλες προσεγγίσεις. Πώς μπορείς να ασχοληθείς με την κριτική τους όμως αν δεν έχεις αρκετές γνώσεις πάνω σε αυτές;
Ο ψυχαναλυτής έχει θέση εξουσίας και θέλει τον θεραπευόμενο παθητικό κι εξαρτημένο πάνω του
“Ο ψυχαναλυτής έχει θέση εξουσίας”. Εξαρτάται από το πώς το βλέπεις. Εγώ τον βλέπω ως έναν σιωπηλό παρατηρητή που προσπαθεί να αντιληφθεί τι σκέφτεται ή τι νιώθει καθώς μιλάς και σου παρουσιάζει αυτές τις σκέψεις του με τη μορφή ερμηνειών. Για να κάνει μία ερμηνεία πάει να πει ότι έχει δει κάτι ξανά και ξανά. Μία κριτική των ψυχαναλυτών είναι ότι αν δεν δεχτείς τις ερμηνείες τους θα πουν ότι χρησιμοποιείς μηχανισμούς άμυνας και γι΄αυτό δεν τις δέχεσαι. Όπως είπα όμως η ερμηνεία γίνεται μετά από τη συγκέντρωση πολλών πληροφοριών που συχνά αγγίζουν αρκετά δύσκολα θέματα οπότε είναι φυσικό να αντιδράσει κάποιος, ιδίως όταν δεν είναι έτοιμος να τα ακούσει. Μπορεί να είναι μία ερμηνεία λάθος; Φυσικά και μπορεί. Γιατί στην τελική ο αναλυτής είναι απλά ένας άνθρωπος και ένας από τους λόγους που αρχίζει την ερμηνεία του με “ Έχω την εντύπωση ότι…” και παρεμφερείς προτάσεις είναι κι αυτός. Επίσης βλέπω τον αναλυτή ως έναν άνθρωπο που προσπαθεί να είναι όσο πιο ουδέτερος γίνεται. Ούτε πολύ φιλικός, ούτε πολύ αυστηρός, ουδέτερος για να δει πώς θα τον δεις εσύ και να καταλάβει έτσι πράγματα για σένα. Αν εσύ τον βλέπεις ως κάποιον με εξουσία, μπορεί να δείχνει κάτι για για την προσωπικότητα του αναλυτή ή μπορεί να δείχνει κάτι για ‘σένα. Θα ξαφνιαζόσασταν αν μπορούσατε να ακούσετε πόσο διαφορετική είναι η άποψη του κάθε θεραπευόμενου μου για ‘μένα. Όσο για το οτι θέλει τον θεραπευόμενο εξαρτημένο πάνω του και παθητικό, κι αυτό απέχει πολύ από την αλήθεια απ’ οτι βλέπω από την δική μου θεραπευτική κι επαγγελματική εμπειρία. Θέλεις να δημιουργήσεις μία θεραπευτική σχέση για να μπορέσεις να δουλέψεις με κάποιον. Ο σκοπός σου όμως είναι να γίνει ανεξάρτητος, να μην έχει ανάγκη ούτε εσένα, ούτε οτιδήποτε άλλο από το οποίο εξαρτάται τώρα. Επουδενί δεν θέλεις να είναι παθητικός και γι΄αυτό άλλωστε προσπαθείς να τον βοηθήσεις να δει τι τον κρατάει πίσω. Αν τυχόν είσαι σκεπτικός για αλλαγές που κάνει στη ζωή του κατά τη διάρκεια της θεραπείας είναι γιατί θέλεις οι αποφάσεις του για αλλαγή να είναι συνειδητές και όχι βεβιασμένες επειδή κάτι είδε αλλά δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί καλά στην θεραπεία ή ακόμα γιατί θέλει να ευχαριστήσει εσένα τον θεραπευτή του. Αλλαγές γίνονται και πολλές μάλιστα ακόμα κι όταν τελειώσει τη θεραπεία. Αντίθετα ίσως με άλλες προσεγγίσεις δεν βιαζόμαστε απλώς κάποιος να αλλάξει. Επικεντρωνόμαστε κυρίως στο να καταλάβει γιατί και τι κερδίζει με το να είναι έτσι όπως είναι κι αυτή η κατανόηση του εαυτού είναι μία αλλαγή από μόνη της η οποία σταδιακά οδηγεί και σε άλλες.
Η ψυχανάλυση είναι σαν τη θρησκεία μιας που βασίζεται απλά σε θεωρίες
Στα μάτια μου δεν υπάρχει καμία ομοιότητα ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Η θρησκεία βασίζεται στο οτι πιστεύεις ότι σου λένε χωρίς να αμφιβάλλεις, χωρίς να έχεις αποδείξεις. Στην ψυχανάλυση μπορεί να μαθαίνεις θεωρίες αλλά δεν πάει να πει οτι τις δέχεσαι. Παρατηρείς μέσα σου, παρατηρείς τους ανθρώπους γύρω σου και πολλά ή λίγα από αυτά που διαβάζεις μπορεί να μη σου φαίνεται ότι ισχύουν. Αυτά τα απορρίπτεις. Στην ψυχανάλυση χρησιμοποιείς κριτική σκέψη όταν μαθαίνεις κάτι. Δεν το αποδέχεσαι απλά επειδή το είπε κάποιος. Μπορεί να πει κάποιος πως αφού δεν έχεις στατιστικές αποδείξεις οτι αυτό που διαβάζεις ισχύει, βλέπεις κάτι επειδή θέλεις να το δεις. Σε αυτό θα απαντούσα ότι θα ήθελα να δω πως ισχύει όλη η Φροϋδική θεωρία κι όλες οι ψυχαναλυτικές θεωρίες. Δεν το βλέπω όμως. Επίσης συχνά βασίζομαι όχι μόνο σε αυτό που βλέπω εγώ αλλά και σε πράγματα που βλέπουν οι άλλοι άνθρωποι χωρίς καμία ψυχαναλυτική εκπαίδευση και εμπειρία. Κατά τη γνώμη μου η ανάλυση δεν βασίζεται στο πίστευε και μη ερεύνα αλλά στο ερεύνησε πριν πιστέψεις κάτι και πάντα να είσαι έτοιμος να απορρίψεις τα πιστεύω σου (νομίζω οτι αυτό άλλωστε κάνουμε όλοι ως θεραπευτές και ως άνθρωποι που ενημερωνόμαστε για καινούργιες εξελίξεις στον τομέα μας). Τέλος, μία άλλη μεγάλη διαφορά μεταξύ θρησκείας και ανάλυσης είναι oτι ποτέ ένας αναλυτής δεν θα σου πει “αυτό που σκέφτεσαι είναι κακό”. Στην ψυχανάλυση το καλό συνυπάρχει με το κακό μέσα σου, είναι φυσιολογικά και δεν χρειάζεται, ούτε είναι υγιές, να προσπαθείς να είσαι μόνο καλός. Υπάρχουν φυσικά κι άλλες διαφορές, επέλεξα να γράψω μόνο κάποιες εδώ μιας που δεν είναι αυτό το θέμα του άρθρου.
Τη συνέχεια του άρθρου μπορείτε να την διαβάσετε στο Μέρος Β'