Μαρία Ορφανού
Ψυχολόγος
Ορφέως 71
Παλαιό Φάληρο
Αθήνα
ΜΑΡΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ - ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ B.Sc., M.A.
Εκτεταμένος θηλασμός ή όχι;
Συζήτηση του θέματος βασισμένη σε ψυχαναλυτικές θεωρίες
Η απάντηση στην ερώτηση "εκτεταμένος θηλασμός ή οχι;" εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, εξαρτάται από την κάθε μάνα, την κάθε οικογένεια και το κάθε παιδί. Εγώ, όπως και πολλοί συνάδελφοι, είμαι σε γενικές γραμμές κατά του εκτεταμένου θηλασμού κι εδώ θα εξηγήσω τους λόγους. Δεν κρίνω καμία μάνα για τις επιλογές της, εδώ παραθέτω την δική μου άποψη βασισμένη στις δικές μου γνώσεις πάνω στην ψυχανάλυση και την ψυχική υγεία των παιδιών.
Αν δούμε το θέμα ιστορικά, θα βρούμε οτι στην αρχαία Ελλάδα τα παιδιά θήλαζαν τουλάχιστον για 1- 2,5 χρόνια, οι Ρωμαίοι και οι Εβραίοι μέχρι τα 3, οι Ινδοί μέχρι τα 7 κ.λ.π. Τον Μεσαίωνα η συνήθης ηλκία αποθηλασμού ήταν 1- 3 χρονών. Σε φυλές ανά τον κόσμο βλέπουμε τους Ινδιάνους Σιου να θηλάζουν μέχρι 3- 5 χρονών, τους Αυστραλούς Αβορίγινες 2- 3 χρονών, τους Εσκιμώους Ινουίτ εώς τα 7. Στην Γροιλανδία ο θηλασμός διαρκεί εώς τα 3- 4 χρόνια, στην Χαβάη εώς τα 5, στην Κίνα το 1950 εώς τα 5 και στην Μογγολία 2-3 χρονών. Ακούγοντας τέτοια δεδομένα, η ηλικία των 1- 1,5 χρονών μετά από την οποία
θεωρείται εκτετάμενος ο θηλασμός, μας φαίνεται ιδιαίτερα μικρή. Η δική μου σκέψη πάνω σ΄αυτό είναι οτι η ιδανική ηλικία αποθηλασμού εξαρτάται από πολιτισμικούς παράγοντες. Μου φαίνεται απόλυτα φυσιολογικό σε πληθυσμούς που υπάρχει περισσότερο η αίσθηση της κοινότητας, τα παιδιά και οι μεγάλοι είναι όλη μέρα μαζί, υπάρχει συνεχής επαφή με άλλα παιδιά και άλλους ενήλικες. Στην δική μας κοινωνία όμως που το παιδί είναι κλεισμένο σε ένα διαμέρισμα με έναν γονιό το περισσότερο μέρος της ημέρας, φοβάμαι οτι ο θηλασμός μέχρι μεγάλη ηλικία έχει τον κίνδυνο να οδηγήσει σε μία ψυχολογικά εξαρτητική σχέση ανάμεσα στην μητέρα και το παιδί. Ο ίδιος προβληματισμός μου έρχεται στο μυαλό από τα ευρήματα της ανθρωπολόγου K. Dettwyler. Από έρευνα σε μεγάλα θηλαστικά πρότεινε οτι η αντίστοιχη ηλικία αποθηλασμού στους ανθρώπους θα έπρεπε να είναι 2- 7 χρονών. Μπορείς όμως να συγκρίνεις την κοινωνία των ζώων με την "κοινωνική απομόνωση" που έχουμε καταλήξει να έχουμε οι σύγχρονοι άνθρωποι;
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει τον θηλασμό "ως την ηλικία των 2 και όσο διαρκέσει μετά". Μην ξεχνάμε οτι είναι ένας οργανισμός που προσπαθεί να αντιμετωπίσει προβλήματα και των αναπτυσσόμενων χωρών οπου υπάρχει υποσιτισμός (π.χ. Ινδία), μη κατάλληλες συνθήκες υγιεινής και έλλειψη φαρμάκων. Πολλά παιδάκια θα είχαν σωθεί από την πείνα αλλά και διάφορες αρρώστιες αν οι μητέρες τους θήλαζαν περισσότερο. Η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία συστήνει τον έναν χρόνο τουλάχιστον και την συνέχιση του θηλασμού ανάλογα με την επιθυμία του παιδιού και της μητέρας. Εκεί όμως είναι που μπορεί να υπάρξει πρόβλημα. Ποιός κρίνει αν η επιθυμία του παιδιού, αν θηλάζει ακόμα στα 4 για παράδειγμα, είναι πραγματική ή καλύπτει κάποια μητρική ανάγκη; Κι αν το παιδί προσπαθεί έτσι να ευχαριστήσει τη μητέρα; (τάση που έχουν όλα τα παιδάκια προς τους φροντιστές τους αφού εξαρτιόνται ψυχολογικά και σωματικά απ΄αυτούς) Κι αν το κάνει επειδή τα πρώτα του χρόνια δεν του δόθηκαν ψυχολογικά αυτά που έπρεπε και προσπαθεί με τον θηλασμό να "κρατηθεί" στην μητέρα, να πάρει περισσότερα; Ή μήπως η μητέρα προσπαθεί να "κρατηθεί" στο παιδί; Αν η μητέρα είναι στοματική εξαιτίας της δικής της ανατροφής ή θηλασμού και βγάζει το ίδιο στο παιδί της; Αν η δική της μητέρα δεν την θήλασε και βγάζει έτσι απωθημένα της παιδικής ηλικίας; Αν συνεχίζει τον θηλασμό για να καλύψει ανασφάλειες που νιώθει σε άλλους τομείς άσχετους ή σχετικούς με το παιδί; Προβλήματα που έχει με τον γάμο της κι έτσι μεταθέτει όλη της την αγάπη στο παιδί; Αν το κάνει για δική της φυσική ευχαρίστηση; Μήπως έχει ανάγκη να είναι ακόμα "ένα" με το παιδί επειδή δεν κατάφερε να το έχει με την δική της μητέρα όσο χρειαζόταν και τώρα δεν αφήνει το παιδί να φύγει; Μήπως έχει θέμα με τον αποχωρισμό; Την απώλεια; Την αλλαγή; Μήπως καλύπτει ναρκισσιστικές ή ακόμα και μαζοχιστικές ανάγκες έτσι; Αν η μητέρα βλέπει δηλαδή κάτι επειδή ασυνείδητα θέλει να το δει; Και σε περίπτωση που το παιδί συνεχίζει να θηλάζει για να καλύψει τις μητρικές ανάγκες κι όχι τις δικές του, τότε τι μαθαίνει; Μήπως να θυσιάζει τις δικές του επιθυμίες/ ανάγκες για να ικανοποιήσει των άλλων; Θα είναι τότε στις μετέπειτα σχέσεις του/της ο πραγματικός της εαυτός ή αυτή που θέλουν να δουν οι άλλοι; (θα δημιουργήσει δηλαδή έναν "ψευδή εαυτό") Ή μήπως θα εμφανίσει αργότερα επιθετικότητα μιας που οι ανάγκες του δεν καλύφθηκαν, τα θέλω του και η πραγματική του ταυτότητα δεν εκδηλώθηκαν;
Τα ερωτήματα, όπως βλέπουμε, που θα έθετε ένας ψυχαναλυτής ή μη είναι πολλά, η απάντηση στο αν επιθυμεί ένα παιδί να συνεχίσει τον θηλασμό υποκειμενική και μπορεί κάλλιστα να εξαρτάται από το τι ασυνείδητα επιθυμεί μια μητέρα ή να εκφράζει μια άλλη επιθυμία του παιδιού π.χ. αποδοχή, προσοχή κ.λ.π. Ας δούμε όμως τώρα αν είναι ψυχολογικά σημαντικό να συνεχίζεται ο θηλασμός ακόμα και ως τα πρώτα σχολικά χρόνια σε ορισμένες περιπτώσεις, για να ενισχυθεί ο δεσμός που θα αναπτύξει το παιδί με την μητέρα. Η άποψη αυτή βασίζεται στην θεωρία της προσκόλλησης του J. Bowlby. Η ανάπτυξη ενός ασφαλή δεσμού μεταξύ παιδιού και μητέρας εξαρτάται από πολλά πράγματα. Εξαρτάται από το πώς θα ταϊσει η μάνα το βρέφος, πώς θα το πιάσει, πώς θα το αγκαλιάσει, πώς θα το κοιτάξει, πώς θα του μιλήσει ή θα το ηρεμήσει, αν θα είναι εκεί κι αν θα απαντήσει στις ανάγκες του. Μία ζεστή σχέση με την μητέρα δεν βασίζεται μόνο σε έναν παράγοντα π.χ. θηλασμός, είναι ένας συνδυασμός συνθηκών, όπως υποστηρίζει ακόμα και ο Sears (2001). Επιπλέον, ο δεσμός με την μητέρα αναπτύσσεται τους πρώτους 18 μήνες σύμφωνα με έκθεση του Αμερικανικού Υπουργείου Υγείας και τα διάσημα πειράματα που έκανε η Ainsworth για να βρει τα διάφορα είδη προσκόλλησης έγιναν σε παιδάκια που ήταν μόνο 12 μηνών, οπότε δεν ξέρουμε πώς επηρεάζει η μετέπειτα σχέση με την μητέρα ή ο θηλασμός μετά από αυτή την ηλικία, τον δεσμό που έχουν ήδη αναπτύξει ως τότε. Ας λάβουμε επίσης υπόψιν μας οτι το 60- 65% των παιδιών φαίνεται να αναπτύσσουν ασφαλή προσκόλληση με την μητέρα τους, οπότε δεν βρίσκω απαραίτητο αυτό το τόσο έντονο άγχος που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια γύρω από τον θηλασμό και τον δεσμό μάνας-παιδιού. Ο Bowlby ο ίδιος υποστήριζε οτι ο θηλασμός βοηθάει στο να δημιουργηθεί ασφαλής δεσμός αλλά δεν είναι ο μόνος τρόπος δημιουργίας του και πουθενά δεν λέει οτι ο θηλασμός πρέπει να συνεχιστεί ως τα 6. Αντιθέτως, βλέπουμε να λέει οτι από 18- 24 μηνών τον παιδί πρέπει να εμπλέκεται σε δραστηριότητες που απαιτούν περισσότερη διάρκεια μακριά από την μαμά. Συμφωνώ με την θεωρία του Bowlby και πιστεύω οτι ήταν πολύ σημαντική αφού αναπτύχθηκε σε μια εποχή που ο Watson έλεγε "όταν μπαίνεις στον πειρασμό να χαϊδέψεις το παιδί, θυμήσου οτι η αγάπη της μητέρας είναι ένα επικίνδυνο εργαλείο". Έχω την εντύπωση όμως οτι η θεωρία του παρερμηνεύτηκε. Μάλιστα, απ΄όσο γνωρίζω τολάχιστον, δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα έρευνες που να δείχνουν οτι ο θηλασμός μετά το πρώτο έτος βοηθάει ψυχολογικά ένα παιδί.
Αν δει κανείς και άλλες ψυχαναλυτικές θεωρίες, βγάζει το συμπέρασμα οτι ο εκτεταμένος θηλασμός μπορεί να οδηγήσει σε στοματική καθήλωση (π.χ. Abraham, Freud, Klein). Ο Freud θεωρούσε οτι το στοματικό στάδιο στο οποίο το βρέφος λαμβάνει ευχαρίστηση από τον θηλασμό, τελειώνει στην ηλικία του 1 έτους. Στα 2 πρέπει να πάει σε άλλο στάδιο και το στόμα σταματάει να είναι το κύριο όργανο ευχαρίστησης. Στην ηλικία των 3-6 που αρχίζει το Οιδιπόδειο, τα ερωτικά αισθήματα προς την μάνα και το άγχος τιμωρίας γι΄αυτά, τα πράγματα μπορεί να είναι αρκετά δύσκολα για ένα παιδί που ακόμα θηλάζει. Το στήθος της μάνας ικανοποιεί τις ανάγκες του για φαγητό αλλά είναι και ένα ερωτικό αντικείμενο, όπως είπε ο Freud και η Klein. Αυτή την περίοδο, το παιδί θα έπρεπε να είναι ένας θεατής της ξεχωριστής σχέσης που έχουν οι γονείς (πάνω στην οποία θα βασιστούν και οι δικές του μετέπειτα σχέσεις), όχι συμμετέχων μίας τόσο ιδιαίτερης και στενής σχέσης με την μητέρα όπως ο θηλασμός. Η Klein υποστηρίζει οτι ο αποθηλασμός δεν θα έπρεπε να γίνεται πριν τους 4- 6 μήνες έτσι ώστε το βρέφος να περάσει την παρανοϊκή-σχιζοειδή φάση και ως κατάλληλη ηλικία πρότεινε τους 9 περίπου μήνες. Στην ψυχανάλυση οποιαδήποτε υπερβολή δεν θεωρείται υγιής, έτσι λοιπόν και η μαμά που προσφέρει υπερβολικά το στήθος της στο παιδί μετατρέπει το "καλό" στήθος σε "κακό". Ένα κακό δηλαδή στήθος δεν είναι μόνο αυτό που δεν σου δίνει αρκετό γάλα και σε αφήνει να πεινάς αλλά κι αυτό που σου δίνει πάρα πολύ γάλα και σε "πνίγει". Η μαμά σύμφωνα με την Klein πρέπει να κατανοήσει από νωρίς οτι το παιδί είναι μία ξεχωριστή οντότητα και να μην το κρατάει πολύ κολλημένο πάνω της αλλά να το βοηθήσει στον δρόμο του προς την ανεξαρτησία. Παρόμοια είναι και η θέση του Winnicott. Στην αρχή η μητέρα πρέπει να είναι "ένα" με το βρέφος και σταδιακά να χωριστούν, να τον ενθαρρύνει στην προσπάθεια του να γίνει ανεξάρτητος. Του δημιουργεί μία "ψευδαίσθηση" και μετά με τον αποθηλασμό και άλλους τρόπους, του δείχνει την πραγματικότητα και "διαψεύδει τις προσδοκίες του". Αυτό που χρειάζεται να είναι μία μαμά είναι αρκετά καλή, όχι να προσπαθεί να είναι τέλεια. Αποθηλασμός λοιπόν στο τέλος του πρώτου χρόνου ως μία απο τις απογοητεύσεις του παιδιού που είναι αναπόφευκτες αλλά και αναγκαίες για την εξέλιξή του, λέει ο Winnicott.
Έχω αναφέρει σε διάφορα σημεία του άρθρου, προβλήματα που μπορούν να δημιουργηθούν από τον εκτεταμένο θηλασμό. Εξαρτητική προσωπικότητα, ψευδής εαυτός, επιθετικότητα και αντικοινωνική συμπεριφορά, όπως επίσης καθήλωση στο στοματικό στάδιο με όποια προβλήματα αυτό δημιουργεί, αυξημένη ενοχή για τα σεξουαλικά του/ της αισθήματα και πιθανά Οιδιποδειακά προβλήματα που μπορεί να επηρεάσουν τις μετέπειτα ερωτικές σχέσεις του παιδιού. Για εμένα μεγάλη σημασία έχουν: α) ως ποια ηλικία θα συνεχιστεί ο θηλασμός (άλλο εώς τα 2 κι άλλο ως τα 6 για παράδειγμα) β) οι συνειδητοί και ασυνείδητοι λόγοι που μια μαμά αποφασίζει να θηλάζει για πολλά χρόνια γ) τα αισθήματά της για τον εκτεταμένο θηλασμό (αν θηλάζει επειδή έτσι της είπαν οτι πρέπει, αν της έχουν δημιουργηθεί αρνητικά αισθήματα γι΄αυτό ή αν θηλάζει και στους υπόλοιπους τομείς δεν είναι ευαίσθητη στις ανάγκες του παιδιού, πιθανό είναι να μην δημιουργήσει τον ασφαλή δεσμό που επιθυμεί και να βλάψει ψυχολογικά περισσότερο το παιδί από το να του έδινε ξένο γάλα) και δ) το αντίκτυπο που έχει η απόφασή της στην σχέση με τον σύντροφό της (ένας σύζυγος που νιώθει αποκομμένος από την δυάδα μητέρα- παιδί για χρόνια κι έχει επηρεαστεί η γονεϊκή σχέση, δεν θα βοηθήσει ούτε στην ασφαλή προσκόλληση του παιδιού αλλά ούτε και στα πρότυπα που θα πάρει για τις υπόλοιπες σχέσεις της ζωής του).
Στο αν έχει σωματικά οφέλη ο εκτεταμένος θηλασμός δεν αναφέρθηκα γιατί παιδίατρος δεν είμαι. Ως ψυχολόγος όμως να επισημάνω οτι αν ακολουθείτε οποιονδήποτε ειδικό ή οποιαδήποτε θεωρία λέξη προς λέξη μπορεί να μην ακούσετε τι σας λέει πραγματικά το παιδί σας.