Μαρία Ορφανού
Ψυχολόγος
Ορφέως 71
Παλαιό Φάληρο
Αθήνα
ΜΑΡΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ - ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ B.Sc., M.A.
Πώς μπορεί η ψυχανάλυση να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τις σχέσεις μας: Μεταβίβαση, αντιμεταβίβαση, προβολή, προβλητική ταύτιση
_______________________________________________________________________________________________
'Εχουμε ένα ζευγάρι, τον Κώστα και την Ελένη. Η Ελένη μαγείρεψε μελιτζάνες στο φούρνο εκείνη την ημέρα για την οικογένειά της. ‘Ερχεται ο Κώστας αργά το απόγευμα από την δουλειά και πάει να φάει. Στην θέα του φαγητού όμως αρχίζει ο καβγάς.
Κώστας: “Καλά τι είναι αυτό; Μελιτζάνες μαγείρεψες;! Αφού ξέρεις ότι δεν μ’ αρέσουν!”
Ελένη: “Αυτό είχε μείνει στο ψυγείο, αυτό έφτιαξα! Κι εγώ από τη δουλειά ήρθα, δεν προλάβαινα να πάω σούπερ μάρκετ... Και δεν τρώμε ποτέ μελιτζάνες επειδή δεν σ’ αρέσουν. Τις έφτιαξα επειδή είναι υγιεινές να φάνε και τα παιδιά”.
Κώστας: “Τα παιδιά! Εμένα με σκέφτηκες που θα μείνω νηστικός;”
Ελένη: “Καλά άμα τις φας μια φορά δεν θα πάθεις και τίποτα. Αλλιώς βρες κάτι άλλο να φας, μεγάλος άντρας είσαι”.
Κώστας: “Μου βγαίνει η ψυχή κάθε μέρα στη δουλειά κι αυτό έχεις να μου πεις; Βρες κάτι να φας; Ευχαριστώ για το ενδιαφέρον σου!”
Ελένη: “Κι εμένα μου βγαίνει η ψυχή στη δουλειά κι έρχομαι και μαγειρεύω. Αν η προσπάθεια που κάνω δεν σου είναι αρκετή, βρες άλλη!”
Και ο καβγάς συνεχίζεται, δεν χρειάζεται να πω την συνέχεια εδώ, φταίνε όμως τελικά οι “τρομερές” μελιτζάνες; Τι λέει πραγματικά ο ένας στον άλλον; Ακούμε τον Κώστα που λέει: “Εμένα δεν με σκέφτηκες” και μετά “Δεν ενδιαφέρεσαι για 'μένα”. Αυτό λοιπόν ίσως είναι το πρόβλημα. Οι μελιτζάνες είναι ένα δείγμα γι’ αυτόν οτι η Ελένη δεν ενδιαφέρεται. Θα μπορούσε να το είχε πάρει αλλιώς ή να είχε αντιδράσει διαφορετικά. Γιατί αντέδρασε έντονα; Αν δούμε την προσωπική ιστορία του Κώστα, θα βρούμε ότι είχε μια μάνα που δεν νοιαζόταν και πολύ γι’ αυτόν. Κρύα γυναίκα, ναρκισσιστική, ξόδευε ελάχιστο ποιοτικό χρόνο με το παιδί της. Οπότε τι λέει τώρα ο Κώστας; “ Δεν νοιάζεσαι για μένα όπως δεν νοιαζόταν και η μάνα μου. Κι εσύ τα ίδια είσαι” κι αυτό τον θυμώνει. Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα μεταβίβασης. Συναισθήματα που είχαμε για κάποιον στο παρελθόν τα μεταβιβάζουμε σε άλλους που μας τον θυμίζουν στη μετέπειτα ζωή μας.Το πρόβλημα στην ουσία μπορεί να μην είναι οι μελιτζάνες της Ελένης αλλά ο θυμός που νιώθει ο Κώστας που δεν νοιαζόταν η μητέρα του και τώρα πολλά που κάνει η Ελένη του το θυμίζουν. Μπορεί να μη φταίει η Ελένη. Εξαιτίας του παρελθόντος του ο Κώστας είναι απλά πιο ευαίσθητος σε αυτό το θέμα και ερμηνεύει πιο εύκολα κινήσεις των άλλων ως έλλειψη ενδιαφέροντος.
Για να δούμε τι γίνεται με την Ελένη τώρα. Bλέπουμε ότι η Ελένη προσπαθεί να δικαιολογήσει την πράξη της. "Ήρθα από τη δουλειά, δεν πρόλαβα να πάω σουπερμάρκετ”, “Είναι υγιεινές, κάνουν καλό στα παιδιά” κ.λ.π. Μετά λέει στον Κώστα οτι δεν εκτιμάει την προσπάθεια που κάνει ( κι ας την έχει εκτιμήσει τόσες άλλες φορές στο παρελθόν τώρα αυτό ξεχνιέται). Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα αντιμεταβίβασης: το πώς αντιδράει κάποιος σε κάποιον άλλον σύμφωνα με τα δικά του μεταβιβαστικά συναισθήματα δηλαδή αισθήματα που είχε στο παρελθόν. Ο ορισμός εδώ, όπως και οι υπόλοιποι, είναι πιο περίπλοκος αλλά τον απλοποιώ για να βοηθήσω στην κατανόηση των διαδικασιών αυτών. Ας δούμε λοιπόν το παρελθόν της Ελένης. Η Ελένη είχε μία αφόρητα επικριτική μητέρα έτσι είχε μάθει πολλά που τις λένε να είναι κριτική προς αυτήν και ότι πρέπει να υπερασπίσει τον εαυτό της. Ότι και να κάνει, νιώθει ότι δεν θα το εκτιμήσουν αλλά θα την κριτικάρουν γι’ αυτό. Αυτό που νιώθει η Ελένη είναι: “πάλι δεν είμαι αρκετή, ότι και να κάνω δεν είμαι αρκετή” εξού και ο θυμός της με τον Κώστα. Ο θυμός της μπορεί να απευθύνεται στη μητέρα της στην πραγματικότητα. Αν τα καταλάβαιναν αυτά η Ελένη και ο Κώστας (ότι στην ουσία δεν φταίει εκείνος ή εκείνη για τα έντονα συναισθήματά τους) μπορεί να αντιδρούσαν διαφορετικά.
Ας πάμε στο άλλο ζευγάρι τώρα, την Άννα και τον Ηλία. Ο Ηλίας ζηλεύει πολύ την Άννα. Άπειροι καυγάδες έχουν γίνει από τότε που είναι μαζί γιατί ο Ηλίας ερμηνεύει την συμπεριφορά της Άννας ως φλερτ με άλλους άντρες. Η Άννα λέει ότι ο Ηλίας την κατηγορεί άδικα και ότι δεν την ενδιαφέρει κανένας άλλος άντρας εκτός από αυτόν αλλά ο Ηλίας τίποτα.Τι γίνεται εδώ; Από συζητήσεις σε βάθος με τον Ηλία βλέπουμε ότι στην πραγματικότητα ο Ηλίας είναι αυτός που “ξενοκοιτάει” αλλά νιώθει ενοχές γι’ αυτό. Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα προβολής: κάτι αρνητικό που έχουμε εμείς και δεν το αποδεχόμαστε, ασυνείδητα το “δίνουμε” στον άλλον. Δεν φλερτάρω εγώ, εσύ φλερτάρεις. Εδώ η Άννα αρνείται αυτό που πάει να της “δώσει” ο Ηλίας, λέει όχι δεν φλερτάρω. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως βλέπουμε ο αποδέκτης της προβολής να “παίρνει” αυτό το ανεπιθύμητο που του δίνει ο άλλος. Η Άννα δηλαδή μπορεί, χωρίς να το καταλάβει, να αρχίσει να φλερτάρει με άντρες. Αυτό είναι ένα παράδειγμα προβλητικής ταύτισης: κάτι που κάποιος δεν θέλει να έχει σου το “δίνει”, εσύ το “παίρνεις” κι αρχίζεις να φέρεσαι ανάλογα. Ταυτίζεσαι δηλαδή με την προβολή του.
Παραδείγματα μεταβίβασης κάποιου, αντιμεταβίβασης του άλλου (του αποδεκτή της μεταβίβασης δηλαδή), προβολής και προβλητικής ταύτισης βλέπουμε συνέχεια στην θεραπεία, στις καθημερινές μας επαφές με ανθρώπους και στις σχέσεις μας. Σκέφτηκα να σας παρουσιάσω αυτές τις διαδικασίες για να δείτε οτι το πώς αντιδράει κάποιος έχει κυρίως σχέση με αυτόν. Οτι σε μία δύσκολη κατάσταση μπορεί να μη φταίει ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος και δεν χρειάζεται να φταίει κάποιος. Γιατί όταν είσαστε με έναν άλλον άνθρωπο, την συναναστροφή σας θα την επηρεάσει το παρελθόν και των δυο σας, το ασυνείδητο και των δυο σας, πράγματα που και οι δύο δεν επιλέξατε να έχετε. Δεν επιλέξατε. Δεν είναι όλες οι συμπεριφορές μας συνειδητή επιλογή μας όπως είδαμε στα παραδείγματα μας και ίσως αν το κατανοήσουμε αυτό, μπορέσουμε λίγο πιο εύκολα να μπούμε στην θέση του άλλου, λίγο πιο δύσκολα να την/τον κατηγορήσουμε κ.λ.π.
Υ.Γ. Οι συμπεριφορές που περιέγραψα στα παραδείγματα δεν σημαίνει ότι έχουν πάντα την ερμηνεία που έδωσα. Πρέπει να συζητήσουμε με κάποιον για να καταλάβουμε από πού προέρχεται η συμπεριφορά του κάθε φορά.