Μαρία Ορφανού
Ψυχολόγος
Ορφέως 71
Παλαιό Φάληρο
Αθήνα
ΜΑΡΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ - ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ B.Sc., M.A.
Το άγχος συνοπτικά
Η λέξη άγχος προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα "άγχω" που σημαίνει σφίγγω ή πνίγω. Δεν θα αναφερθώ στον ακριβή ορισμό του άγχους (ή στρες) πρώτον γιατί έχει γίνει πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας και όλοι το έχετε νιώσει και δεύτερον επειδή δεν υπάρχει συμφωνία ως προς τον ακριβή ορισμό του. Αυτό που θέλω να τονίσω όμως είναι οτι ως ένα βαθμό το άγχος μας κάνει καλόγιατί μας κινητοποιεί και οτι είναι τελείως υποκειμενικό. Κάτι που αγχώνει έναν άνθρωπο μπορεί να μην αποτελεί πρόβλημα για κάποιον άλλον ή να το θεωρεί και πρόκληση.
Αιτίες
Τραυματικά γεγονότα όπως φυσικές καταστροφές, ένα ατύχημα ή καταστάσεις όπως ένας βιασμός μπορεί φυσικά να προκαλέσουν στρες. Γεγονότα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε ή να προβλέψουμε όπως ο θάνατος ενός συγγενικού προσώπου ή καταστάσεις που μας φέρνουν στα όρια των δυνατοτήτων μας π.χ. εξετάσεις μας αγχώνουν. Σύμφωνα με τους Holmes & Rahe οι πιο αγχογόνες καταστάσεις είναι ο θάνατος του συντρόφου, μετά ένα διαζύγιο ή συζυγική διάσταση, φυλάκιση, θάνατος συγγενικού προσώπου, προσωπικό ατύχημα ή αρρώστια κ.α. (βλέπε εικόνα). Τα αίτια όμως μπορεί να είναι και εσωτερικά, συνειδητά ή ασυνείδητα, όταν έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο στόχους, συμπεριφορές, ανάγκες ή κίνητρα που είναι αντίθετα ή άμα αποφασίσεις το ένα, το άλλο δεν μπορεί να γίνει π.χ. αν θα κυριαρχήσει το ένστικτο της επιθετικότητας ή οι ηθικοί κανόνες.
Πώς αντιδράει το σώμα μας στο στρες
Αντιμέτωποι με ένα αγχογόνο γεγονός το σώμα μας μπαίνει σε κατάσταση έκτατης ανάγκης (η "πάλεψε ή φύγε" αντίδραση). Το συκώτι παράγει περισσότερη γλυκόζη για να δώσει στους μυς και ορμόνες εκκρίνονται έτσι ώστε τα λίπη και οι πρωτείνες να μεταβληθούν σε ζάχαρη. Αυξάνονται οι χτύποι της καρδιάς, ανεβαίνει η αρτηριακή πίεση, αναπνέουμε πιο γρήγορα, οι κόρες των ματιών μας διαστέλλονται και συσπώνται οι μυς. Στεγνώνει το σάλιο, ιδρώνουμε, αυξάνονται οι ενδορφίνες για να μας προστατέψουν από πιθανό πόνο και τα αγγεία κοντά στην επιφάνεια του δέρματος συστέλλονται ώστε να μειώσουν πιθανή αιμοραγία σε περίπτωση ατυχήματος. Η σπλήνα εκκρίνει περισσότερα ερυθρά αιμοσφαίρια για να βοηθήσουν στην μεταφορά οξυγόνου και ο μυελός των οστών παράγει περισσότερα λευκά αιμοσφαίρια για να πολεμήσουν πιθανή μόλυνση. Γίνονται περαιτέρω μεταβολές στο σώμα μας που δεν είναι ο σκοπός μου εδώ να περιγράψω. Σκεφτείτε όμως πόσο επιβλαβές είναι για το σώμα μας όταν είμαστε σε συνεχές στρες.
Ψυχολογικές αλλαγές εξαιτίας του άγχους
Μία αγχογόνα κατάσταση μπορεί να μας κάνει να νιώθουμε έντονη ανησυχία, να μας κάνει πιο επιθετικούς ή αντίθετα απαθείς, να πιστεύουμε οτι δεν μπορούμε να βρούμε λύση ή να χάσουμε το ενδιαφέρον μας για πράγματα. Ίσως να αρχίσουμε να αισθανόμαστε πιο κουρασμένοι, πιο μελαγχολικοί, να νευριάζουμε πιο εύκολα, να χάσουμε την αυτοπεποίθησή μας και να νιώθουμε πιο μόνοι. Γνωσιακά όταν είμαστε υπερβολικά αγχωμένοι δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε ή να πάρουμε αποφάσεις, ξεχνάμε συχνά και γινόμαστε υπερβολικά ευαίσθητοι στην κριτική τών άλλων. Οι σχέσεις μας μπορεί να χειροτερέψουν, να μη θέλουμε να πάμε στη δουλειά, να μην είμαστε τόσο καλοί σε αυτή και ο κίνδυνος ατυχήματος αυξάνεται. Μπορεί κάποιος να αρχίσει ή να αυξήσει το τσιγάρο, το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά για να ηρεμήσει, να τρώει περισσότερο ή να του κοπεί η όρεξη, να γίνει πιο παρορμητικός ή υπερκινητικός.
Αρρώστιες στις οποίες συμβάλλει το χρόνιο άγχος
Το συνεχές άγχος μπορεί να κάνει το σώμα πιο επιρρεπές σε αρρώστιες. Μπορεί να επηρεαστεί το ανοσοποιητικό σύστημα και να μην έχουμε την ικανότητα να καταπολεμήσουμε βακτήρια και ιούς αποτελεσματικά. Χρόνιο στρες μπορεί να οδηγήσει σε έλκος, διαβήτη, αυξημένη πίεση, καρδιακά προβλήματα και άλλες ψυχοσωματικές ασθένειες όπως άσθμα, κολίτιδα και ρευματοειδή αρθρίτιδα. Έκζεμα και δυσπεψία, κεφαλαλγίες, δυσκοιλιότητα ή διάρροιες μπορεί επίσης να συσχετιστούν με το στρες.
Ψυχιατρικές διαταραχές που σχετίζονται με το άγχος
Όταν ένας άνθρωπος αγχώνεται έντονα από κάποια κατάσταση που οι περισσότεροι από εμάς δε θα θεωρούσαμε απειλητική λέμε οτι πάσχει από αγχώδη διαταραχή. Πολύ σύντομα να αναφέρω τη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή όπου το άτομο είναι σε συνεχές ένταση και αντιδράει με άγχος στα περισσότερα ερεθίσματα και τη διαταραχή πανικού στην οποία κάποιος υποφέρει από ξαφνικά και ανεξήγητα επεισόδια τρόμου που συνοδεύονται από ταχυκαρδία, δυσκολία στην αναπνοή, τρέμουλο, τάση για λιποθυμία και εμετό. Υπάρχουν επίσης οι φοβίες στις οποίες ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, ζώο ή κατάσταση προκαλεί έντονο άγχος και για να το αποφύγει κάποιος επηρεάζεται η ζωή του. Παραδείγματα είναι η κοινωνική φοβία στην οποία κάποια κοινωνική περίσταση π.χ. ομιλία μπροστά σε κοινό, προκαλεί υπερβολικό άγχος και φόβο οτι θα ρεζιλευτεί κάποιος ή η αγοραφοβία στην οποία το άτομο αποφεύγει να είναι σε μέρη που δε θα μπορεί να διαφύγει ή να βοηθηθεί σε περίπτωση που του συμβεί κάτι όπως μία κρίση πανικού. Συχνά λοιπόν αποφεύγει μέρη με πολύ κόσμο. Μπορεί επίσης κάποιος να υποφέρει από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή στην οπία έχει επαναλαμβανόμενες και ανεπιθύμητες σκέψεις που του προκαλούν άγχος (π.χ. φόβος μόλυνσης από μικρόβια) και τάση να επαναλάβει συγκεκριμένες ρουτίνες για να μειώσει αυτό το άγχος (π.χ. συνεχές πλύσιμο των χεριών). Μετατραυματική διαταραχή τέλος παρουσιάζεται σε άτομα που έχουν βιώσει ένα ακραίο και απειλητικό για τη ζωή γεγονός (π.χ. πόλεμος) και ξαναβιώνουν συνέχεια το γεγονός μετά τον τερματισμό του, αποφεύγουν ερεθίσματα που τους το θυμίζει και παρουσιάζουν προβλήματα στον ύπνο π.χ. εφιάλτες.
Διαχείρηση του άγχους
Εκτός από τη φαρμακολογική αντιμετώπιση του έντονου στρες κυρίως με αγχολυτικά, υπάρχουν και άλλοι μέθοδοι αντιμετώπισής του όπως η αλλαγή στον τρόπο σκέψης του ατόμου έτσι ώστε να γίνει πιο θετικός, η διερεύνηση των ασυνείδητων και συνειδητών αιτιών που το προκαλούν ή η αναγνώριση των σωματικών αλλαγών όταν είμαστε αγχωμένοι και ο έλεγχός τους (biofeedback). Η ψυχολογική υποστήριξη από άλλους ανθρώπους για παράδειγμα μέσα σε μια ομάδα (group therapy) μπορεί να βοηθήσει όπως και η άθληση (κυρίως η αεροβική γυμναστική), ο βελονισμός, η yoga, ο διαλογισμός ή το μασαζ. Ιδιαίτερα βοηθητικές είναι οι ασκήσεις χαλάρωσης οι οποίες συγκεντρώνονται στην αναπνοή, χαλάρωση των μυών του σώματος και την σκέψη όμορφων εικόνων.
Να κλείσω με κάτι που ξέρετε αλλά ίσως να μην μπαίνετε στη διαδικασία να το σκεφτείτε συχνά. Το δικό σας άγχος επηρεάζει όχι μόνο εσάς αλλά και τους γύρω σας. Έχει αρνητικό αντίκτυπο στην εργασία σας, στις κοινωνικές συναναστροφές σας, μεταφέρεται στην σχέση με την/ τον σύντροφό σας και στα παιδιά σας. Σημαντικό είναι λοιπόν να αφιερώνετε έστω λίγα λεπτά στον εαυτό σας κάθε τόσο για να κάνετε κάτι που σας χαλαρώνει. Μια χαλαρωτική συνήθεια μπορεί σταδιακά να αλλάξει τον τρόπο που βλέπετε και αντιμετωπίζετε τα καθημερινά σας προβλήματα, να βελτιώσει τις σχέσεις σας και να γίνει το λιθαράκι στο δρόμο προς την προσωπική σας αυτοπραγμάτωση (το συναίσθημα δηλαδή οτι γίνατε αυτά που μπορούσατε να γίνετε σύμφωνα με το δικό σας δυναμικό, ένας ολοκληρωμένος και "γεμάτος" άνθρωπος).